بی‌شک اگر نگاهی ژرف اندیشانه به پیشینه علم ارتباطات در ایران حداقل در 150 سال گذشته داشته باشیم در می یابیم که تحولات مربوط به مقوله ارتباطات کمی پیش از انقلاب مشروطیت آغاز و تا به امروز این سیر توفنده همچنان ادامه دارد. به نحوی که آغاز این تحولات (حداقل در 150 سال گذشته) از سفرهای خارجی شاهان تنوع طلب قاجار همچون : ناصر الدین شاه و مظفرالدین شاه و حتی کمی قبل تر، از اعزام دانشجویان ایرانی برای درک تحولات اروپا آغاز شد که ریشه در آرزوهای عباس میرزا، ولیعهد روشنفکر خوشنام فتحعلیشاه قاجار داشت.
این منورالفکرهای از فرنگ برگشته پس از بازگشت از اروپا، دوران جدیدی از عصر ارتباطات ایران عصر قاجار با اروپای ملتهب از انقلاب صنعتی را آغاز کردند که با عناصری همچون اتومبیل، تلفن، رادیو و حتی انتشار مطبوعات و ورود دوربین عکاسی و فیلمبرداری به ایران خود را نشان می دهد.
اگرچه پرداختن به تبعات مثبت و منفی این ارتباط فرهنگی با اروپا در طی آن ایام از حوصله این مبحث خارج است، لکن بدون شک بروز انقلاب مشروطیت در ایران به طور مستقیم با تحولات عصر ارتباطات، ارتباط داشت.
در پیگیری تحولات عصر ارتباطات در ایران، در سده چهاردهم خورشیدی عنصری جدید به نام تلویزیون وارد ایران شد که تحولاتی شگرف را با خود به همراه داشت به نحوی که تاریخ فولکلوریک ایران مملو از داستان های گوناگونی از مواجهه خانواده های ایرانی با این میهمان ناخوانده در خانه های خود دارد.
در ادامه این روند و در نیمه دوم سده بیستم میلادی جدای از تکوین بسیاری از فناوری هایی که ذکر آنها در بالا رفت، فراگیر شدن فناوری اینترنت حداقل در کشورهایی همانند ایران که برخی متفکران آن را دستمایه ایده جهان سازی \"مارشال مک لوهان\" آمریکایی می دانند، تحولات جدی تری را در حوزه فرهنگ ارتباطات در میان مردم ایران پدید آورد. به‌راستی دهه هفتاد خورشیدی آبستن تحولات متعددی برای مردم ایران در حوزه ارتباطات بود که از آن جمله می توان به فراگیر شدن استفاده از اینترنت، استفاده همگان از کامپیوتر (رایانه) شخصی در ایران و با ظهور عنصر ماهواره و بروز چالش های پیدا و نهان در ساختار اجتماعی و فرهنگی ایران و در نهایت ورود تلفن همراه به ایران که انقلابی در علم ارتباطات بشمار می رفت اشاره کرد. بسیاری از این عناصر که در بالا ذکر آنها رفت، جدای از تاثیرات خود در دنیای ارتباطات، باعث بروز تحولات جدی در ساختار اجتماعی و فرهنگی ایران شدند که از آن جمله می توان به ظهور مشاغلی همچون: کافی نت، تعمیرات رایانه، فروشگاه های فروش و تعمیر تلفن همراه و یا با توجه به گران قیمت بودن این فناوری ها در ابتدای ورود به ایران می توان به ظهور اقشار جدید اجتماعی دارنده این فناوری ها حداقل در شهرهای بزرگ و یا تحولاتی که زندگی موبایلی برای مردم ایران به ارمغان آورد، اشاره کرد.
آنچه که پرداختن به آن در این نوشتار از اهمیت فراوانی برخوردار است این است که با نگاهی کلی به این سیر که از حدود 150 سال قبل آغاز شد، نیک در می یابیم که اگر چه این فناوری ها نقش مهمی در تحولات اجتماعی و فرهنگی جامعه ایران ایفا کرد، لکن با توجه به اینکه تمامی آنها وارداتی بود، کمتر به فرهنگ استفاده از این فناوری ها در طی این مدت نسبتا طولانی پرداخته شد، لذا همواره این توسعه به نوعی با نقصان فرهنگی همراه بود که تا حدودی لذت زندگی در عصر انفجار فناوری ارتباطات را به ویژه در دهه های اول سده بیست و یکم برای ایرانیان کمرنگ می ساخت.
نمونه بارز این مطلب، ظهور تلفن های هوشمند (در ادامه روند تکامل فناوری تلفن همراه) در اوایل دهه نود خورشیدی و امکان نصب نرم افزارهای ارتباطی جدید، جدای از نصب دوربین های عکاسی و فیلم برداری بر روی آنها بود به نحوی که هم تلفن های هوشمند و هم نرم افزارهای ارتباطی قابل نصب بر روی این تلفن ها در روند تکوینی خود در کمتر از ده سال توانستند گوی سبقت را از رادیو، تلویزیون، انواع رایانه و حتی ماهواره بربایند، با این حال در این سرعت تحول و تکامل با کمال تاسف فرهنگ استفاده از تمامی ظرفیت عظیم این فناوری جدید که قابلیت ایجاد یک جهش فرهنگی عظیم را دارا است آنچنان در جامعه ایران به ویژه در فرهنگ عامه مردم با اقبال عمومی مواجه نشد و عمدتا استفاده از این فناوری عظیم محدود به برخی رخدادهای فرهنگ عامه و یا به صورت محدودتر توسط برخی نهادها و ارگان های دولتی همانند بانک ها مورد استفاده قرار گرفت.
با این حال برخی رویکردهای این شبکه های مجازی در اموری همچون انتخابات مجلس و ریاست جمهوری در چند سال اخیر و پشت سر گذاردن تبلیغات سنتی (همچون نصب بنر) نشان داد که با استفاده از ظرفیت های این شبکه ها می توان به دستاوردهای چشمگیری دست یافت، لذا برخی حتی در داخل به دنبال ایجاد فضاهای مجازی ملی بودند که جدای از بحث توانمندی های این شبکه ها در رقابت با رقبای خارجی، حداقل نشان از اهمیت دادن به این موضوع داشت.
شیوع سریع و مرگبار بیماری کرونا در تمامی جهان که همگی ما پیش از این فقط در کتب تاریخی و یا در فیلم های تخیلی با آن مواجه شده بودیم، باعث شد تا بسیاری از شاخصه های اجتماعی بشر دچار رکود و حتی از کار افتادگی شود، لذا با توجه به اینکه تبعات وحشتناک این بیماری کمتر از خود آن نبود، بسیاری از کشورهای پیشرفته به سرعت به سمت استفاده بهینه از تمامی ظرفیت های این فناوری مجازی برای بهبود زندگانی مردم خود حرکت کردند، در این میان در کشورمان ایران، تعطیلی ناگهانی مدارس، دانشگاه ها و بسیاری از مراکز عمومی و آغاز دوران محدودیت های اجتماعی (قرنطینه) حداقل در سه مقطع زمانی اسفندماه سال گذشته، فروردین ماه (همراه با تعطیلات نوروزی) و سپس اردیبهشت ماه نشان داد که نقش فناوری مجازی می تواند بسیار فراتر از استفاده های روزمره و بعضا ساده باشد، لذا در یک عزم عمومی و حتی جهانی، همگان با پی بردن به نیازهای خود به صورت منطقی و خرد ورزانه به سمت استفاده بهینه از شبکه های اجتماعی در حوزه های آموزش، تفریح و سرگرمی، مباحث هنری، مباحث فرهنگی، مباحث اقتصادی و حتی خرید و فروش ضروریات زندگی خود روی آوردند که این خود نشان دهنده یک تحول جدی (در کمتر از 3 ماه از شیوع بیماری کرونا) در استفاده از فناوری های مجازی آن هم در کمتر از 10 سال از ظهور این فناوری در ایران بود.
*کارشناس ارشد میراث‌فرهنگی و گردشگری استان اصفهان
انتهای پیام/
